H - h
intj. pas possible, pas possible! hàan, ɛ̀ɛ.
hàa→̌
intj. ouff (soulagement).
intj. exact. - à nàna wá ? - hàáli ! - est-il venu ? - parfaitement !
hàáli→̌→ 55 háli. Ar. haali 'exact'
adv. très, tout à fait. hálila, kójugu, kɔ́likɔli, lɔ́bɔlɔbɔ, ndére, yɛ́gɛbɛ. hàáli lá très, très fortementń sɛ̀gɛnna hàáli ! je suis très fatigué !
intj. 1 • pas possible. hà.
(réponse à un appel (femmes)).2 •
háaro→̌vi.
vi. être perdu, être sidéré.
háatɛ→̌ hátɛ.háati. ar: bil-haqq = idem
intj. assurément, parfait !
háati→̌ hátɛ.háatɛ. ar: bil-haqq = idem
intj. assurément, parfait !
intj. aïe. húuyì, súu, wáyì, wóoyì.
Haba→̌
n.prop. NOM.CL.
hábada→̌ Voir entrée principale : ábada.
n. éternité. ábada káma pour l'éternité, pour toujours
hábada→̌→ 13 ábada.Source : Ar. abadan.
adv. 1 • jamais (phrase négative). kàn'ó kɛ́ ábada ! ne fais jamais cela !
2 • toujours, à jamais (phrase positive).bádaa, bìlen, hálisà, kádawu, kɔ́tɛɛ, túgun. ò yé í tɛ̀nɛ yé ábada ! c'est ton interdit pour toujours !
Habere→̌
n.prop. Habré (Hissène Habré, président du Tchad, 1982-1990).
Hábi→̌ Ábiba.Hábiba; Ábibatu; Ábibata; Ábi.
n.prop. NOM.F (nom féminin).
Hábiba→̌ Ábiba.Ábibatu; Ábibata; Ábi; Hábi.
n.prop. NOM.F (nom féminin).
n.prop. NOM.M, Habib (nom masculin).
hádamàden( enfant ) ádamàden.
n. humain, homme (en général, opposé aux animaux, à Dieu).búna`-ádamaden, cɛ̀man, cɛ̀, jɔ̀n, mɔ̀gɔninfin. mɔ̀gɔ, màaninfin. ádamàden bɛ́ɛ ká kán tous les hommes sont égaux
hádamadenya( humain [ enfant ] *abstractif ) ádamadenya.
n. 1 • humanité, état d'homme. búnadamadenya, mɔ̀gɔninfinya.
2 • savoir-vivre (condition d'homme, solidarité, politesse, relations sociales ...)ládamu. mɔ̀gɔya, màaninfinya.
hadisa→̌
n. Hadith (communication de Prophète Mouhammad).
hádiya→̌→ 5 Source : ar: hadiya.
n. 1 • guide (ce qui sert de guide pour éviter l'errance, boussole ?)ɲɛ́bila. hádiya tà perdre la tête, devenir fou
2 • offrande (un mot coranique).nìnifɛn, sárakafɛn, sárakati, sɔ́nfɛn, sɔ́nnifɛn.
vi. haleter (d'un chien).fánfyɛ, fíngifɔngɔ, lakolako. wùlu bɛ́ háha le chien est haletant
Haji→̌
n.prop. NOM.M, Hadji (nom masculin).
hájì→̌→ 1 álajì.lájì; ɛ́lihajì; hájì; ɛ́li hájì; ɛ́lajì.
n. hadji, hadj (musulman qui a fait le pélerinage à la Mecque).
háju→̌→ 2 Source : ar: haga = choses nécessaires.
n. préoccupation, occupations, problème, affaires. fɛ̀la, kàmanagan, kùnkan, kùnko, kùnkɔrɔko, ɲɛ́mada, màgo. né háju ɲàna mon problème est réglé
conj. 1 • certes, disons même.
2 • pourquoi pas?
3 • y compris.
hákɛ→̌→ 1820 Source : ar: haqq = droit. dàma.
n. 1 • mesure, niveau. bɛ̀rɛ, hákɛya, kíisa, múre, súmanikɛlan, súmaninan. hákɛ bɛ́ kó bɛ́ɛ lá il y a une mesure en toutfɔ́ k'à hákɛ tɛ̀mɛ outre mesure
2 • moyenne. muwayɛni. à kùndama yé hákɛ yé il est de taille moyenne
3 • quantité. sɛ̀gɛn yé à hàlaki hákɛ rɔ́ la misère l'a mis bien mal en point
4 • prix, salaire. dá, jànsa, jɔ̀njɔn, kùnkɔrɔtasɛbɛn, kùnnawolosɛbɛn, ládiyalifɛn, sànsɔngɔ, sɔ̀ngɔ, wári, sàra, tìgɛ.
5 • moment. dákun, dùgu, sánga, sèndaɲɛ, tùma, wáati, yɔ́rɔ. táali hákɛ séra c'est l'heure de partir
6 • droit (de l'homme).dàlilu, jósira, kùnkelen.
hàkɛ→̌→ 81 Source : Ar. al-haqq ʕalayka 'tu n'as pas raison'.
n. 1 • tort (manquement aux règles de la morale sociale).gàsi, jàlaki.
2 • péché (sens chrétien).hàkɛmako. hàkɛ tó ! pardonne-moi ! hàkɛ b'á lá c'est mal de le faire (par ex : faire allusion aux souffrances de sa propre mère)hàkɛ t'í fɛ̀ (rép) il n'y a pas de malmàa hàkɛ tà causer du tort à qqnhàkɛba faute grave, péché grave
3 • obligation (sens coranique).bìlansimi, wájibiya, wájibi.
hàkɛkɛla( tort faire *agent permanent )
n. pécheur. fìlibaganci, hàkɛtigi, jùrumutigi.
hákɛlama( mesure *en tant que ) hákɛrɔma.
n. mesure raisonnable, moyen. cógo, dàbali, fɛ̀ɛrɛ, mánkan, mìnɛbolo, nàsira.
hákɛlama( mesure *en tant que )
adj. mésuré, modéré. hákɛma.
hákɛma( mesure *comme de )
adj. mesuré (à la bonne mesure). hákɛlama, hákɛrɔma. dànni hákɛma
hàkɛmako( tort *comme de affaire )
n. 1 • faute, préjudice. fìɲɛ.
2 • péché. hàkɛ. í yé hàkɛmako kɛ́ né lá tu m'as porté préjudice
hàkɛntan( tort *privatif )
adj. innocent. dáfanɛn, sɔ̀nntan.
hàkɛntanya( innocent [ tort *privatif ] *abstractif )
n. innocence. jàlakibaliya, jàlakintanya, jɛ́lenya, jɛ́ya, sɔ̀nntanya.
hákɛrɔma( mesure *en tant que ) hákɛlama.hákɛrɔma.
n. mesure raisonnable, moyen. cógo, dàbali, fɛ̀ɛrɛ, mánkan, mìnɛbolo, nàsira.
hàkɛtigi( tort maître )
n. coupable, pécheur. jàlakitigi, tìgi.
hàkɛto( tort rester )
n. pardon. yàfa. hàkɛto bɛ́ à lá je vous demande pardon, mille excuses
hákɛya( mesure *abstractif ) vt.
vt. mesurer, calculer. bóloda, màndá, súma, jàtebɔ́, jàtemìnɛ.
hákɛya( mesure *abstractif )
n. mesure, nombre. bɛ̀rɛ, dàma, hákɛ, kíisa, múre, súmanikɛlan, súmaninan, dá, jàteden, jàte. móri bɛ́ sé kà mùso fúru kà dàn hákɛya mín mà, ò yé náani yé le nombre de femmes que les musulmans peuvent épouser est de quatre
hàkika→̌→ 1 làkika.hàkika. Ar. al-ḥaqiqa 'vérité'
adj. vrai, authentique (tonalement non-compact avec son nom déterminé).hàlala, jɔ́njɔn, yɛ̀rɛyɛ̀rɛ.
hàkika→̌ làkika.hàkika. Ar. al-ḥaqiqa 'vérité'
n. vrai, authentique.
hákili→̌→ 1204 Source : Ar. ʕaql.
n. 1 • esprit. jà, jínɛ, náalo, sìgifɛn, ùruwanɛ, yíri. hákili wúli affoler ; s'affolerhákili sìgi rassurer, tranquilliser, réfléchir posémenthákili látigɛ hákili láfoni hákili lábila rassurer, soulager
2 • intelligence. hákilimaya. à hákili ká dí il est intelligentbàro dúman bɛ́ màa hákili dáyɛlɛ une conversation de valeur ouvre l'intelligence
3 • mémoire. à hákili bɔ́ra il a oubliéà hákili jìginna à lá il s'en est souvenuné hákili t'ó lá bìlen je ne m'en souviens plus
4 • opinion, idée, intention, espoir. dùsukunnata, fɛ̀la, hákilila, kɔ́nɔta, sɔ̀nnɛmɛ, wèse, ŋàniya, jìgila, jìgi, ɛsipuwari. né hákili lá... à mon avis ; il me semble que , je crois queà hákili bɛ́ kà táa síni il a l'intention de partir demainà hákili má yɛ̀lɛma elle n'a pas changé d'avis
5 • sagesse, réflexion, attention. hákilitigiya, jàn, túlomajɔ. à yé hákili sɔ̀rɔ il est devenu sage, réfléchií hákili sìgi ò fɛ̀ réfléchis-y bien ! Fais-y bien attention
6 • présence d'esprit.
vi. faire attention. màkɛ́rɛnkɛrɛn. í kà hákili ! fais attention ! (assez rare)fàrati, túlomajɔ̀, ɲɛ́makala.
hákilibɔ( esprit sortie )
n. oubli. bɔ́nkɔnɔ, tɛ̀mɛ, ɲìnɛ.
hákilidiya( esprit bon.goût [ agréable *en verbe dynamique ] )
n. 1 • bonne intelligence, sagacité.
2 • bonne mémoire.
hákiliduman( esprit agréable [ agréable *adjectivateur ] )
adj. 1 • intelligent. hákilima.
2 • doué d'une bonne mémoire.
hákilijagabɔ( esprit se.moquer [ dîme sortir ] ) Voir entrée principale : hákilijakabɔ.
n. réflexion (profonde sur un problème donné).
hákilijakabɔ( esprit se.moquer [ dîme sortir ] ) hákilijagabɔ.
n. réflexion (profonde sur un problème donné).hákili, míiriya, míiri, tàasibila, tàasi.
hákilijigin( esprit descendre ) Voir entrée principale : hákililajigin.
n. rappel.
hákilila( esprit *mental1 ) hákilina.
n. opinion, pensée, avis, impressions personnelles. dùsukunnata, fɛ̀la, hákili, bìsigi, fɛ̀ko, fɛ̀ta, hákilinata, jàte, kɔ́nɔnata, kɔ́nɔta, kɔ́nɔ, mìsali, míirinata, míirina, ɲùmana, ɲɛ́na, ɲɛ́. kà mɔ̀gɔ bɔ́ à hákilila kàn faire qqn changer d'avis, faire rénoncer à la première décision
hákililabana( esprit à maladie )
n. maladie mentale. kùnkolowuli, kùnkoloyɛlɛma, kùnnabana, kùnnafɛn, kùnwuli, fà.
hákililabanabaatɔ( maladie.mentale [ esprit à maladie ] *agent occasionnel *statif )
n. fou (personne atteinte de maladie mentale).fàtɔ, kùnkolotɔ, sènfɛbila. ní bì tɛ́, hákililabanabaatɔ tùn bàlilen dòn fúru lá autrefois, une personne atteinte de maladie mentale ne pouvait pas se marier (kb 3/05 p 8)
hákililafalenfalen( esprit à échanger échanger )
n. échange de vues, forum. Syn : hákililafalen. nín gáfe lábɛnna hákililafalenfalen báara sèn fɛ̀ ce livret a été composé au cours d'ateliers d'échanges de vues LD p 3Ó. b'á ká làada tíimɛ ń'ó yé kà lájɛ kɛ́ hákililafalen ná... l'Office du Niger selon sa coutume organise des réunions d'échanges de vues (kb 7/05 p 4)
hákililajigin( esprit faire.descendre [ *causatif descendre ] ) hákilijigin.
n. rappel. dálamaga, yíribila.
hákililata( esprit *mental2 ) Voir entrée principale : hákilinata.
n. avis, impressions personnelles. fɛ̀la.
hákililatigɛ( esprit décision [ *causatif couper NMLZ2 ] )
n. soulagement, assurance. asiranzi, jàgɛlɛya, jàsigi.
hákilima( esprit *comme de )
adj. 1 • intelligent. hákiliduman. dénmisɛn hákilima dɔ́ bɛ́ ù hákili sìgi ò kúma fɛ̀ certains enfants intelligents réfléchissent à ces paroles
2 • doué de bonne mémoire.
3 • sage. ntàlen bɛ́ mɔ̀gɔ hákilima bìlasira màanifinya síra kàn les proverbes proposent aux sages le code de bonne conduite
hákilimaya( intelligent [ esprit *comme de ] *abstractif )
n. 1 • sagesse. hákilitigiya, hákili.
2 • prudence. jàntóńyɛ̀rɛla.
3 • intelligence. náalo.
hákilina( esprit *mental1 ) Voir entrée principale : hákilila.
n. opinion, pensée, avis, impressions personnelles. bìsigi, fɛ̀ko, fɛ̀ta, hákilinata, jàte, kɔ́nɔnata, kɔ́nɔta, kɔ́nɔ, mìsali, míirinata, míirina, ɲùmana, ɲɛ́na, ɲɛ́. kà mɔ̀gɔ bɔ́ à hákilila kàn faire qqn changer d'avis, faire rénoncer à la première décision
hákiliɲagami( esprit mélanger )
n. esprit troublé, perte de mémoire momentanée.
hákilinata( esprit *mental2 ) hákililata.
n. avis, impressions personnelles. bìsigi, fɛ̀ko, fɛ̀ta, hákilila, jàte, kɔ́nɔnata, kɔ́nɔta, kɔ́nɔ, mìsali, míirinata, míirina, ɲùmana, ɲɛ́na, ɲɛ́, fɛ̀la.
hákilintan( esprit *privatif )
adj. inintelligent, distrait.
hákilintanya( inintelligent [ esprit *privatif ] *abstractif )
n. irréflexion, étourderie, sottise. míiribaliya, jùgaya, hákilintanyako.
hákilisigi( esprit position.assise )
n. tranquillité de l'esprit, sérénité.
hákilisigilenya( esprit asseoir *participe résultatif *abstractif )
n. sérénité. hákilisigi, jàsigi.
hákilisonya( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) vt. hákilisonyɛ.
vt. 1 • détourner l'attention (de qn pour éluder une question).
2 • faire qqch sans y prêter attention.
hákilisonya( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) hákilisonyɛ.
n. détournement d'attention.
hákilisonyɛ( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) vt. Voir entrée principale : hákilisonya.
vt. 1 • détourner l'attention (de qn pour éluder une question).
2 • faire qqch sans y prêter attention.
hákilisonyɛ( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) Voir entrée principale : hákilisonya.
n. détournement d'attention.
hákilitigi( esprit maître )
n. sage (personne qui réfléchit, qui a de la mémoire).
hákilitigiya( sage [ esprit maître ] *abstractif ) vt.
vt. rendre intelligent. à bɛ́ kódɔnbali hákilitigiya elle rend sage les simples
hákilitigiya( sage [ esprit maître ] *abstractif )
n. sagesse. hákilimaya, hákili.
hákilitiɲɛ( esprit gâter ) hákilitiyɛn.
n. découragement, trouble de l'esprit. fàrifaga, jìgilatigɛ.
hákilitiyɛn( esprit gâter ) hákilitiɲɛ.hákilitiyɛn.
n. découragement, trouble de l'esprit.
hákiliwuli( esprit se.lever )
n. confusion mentale.
hákiliya( esprit *abstractif ) vt.
vt. faire réfléchir, donner les idées. à bànnen tùn bɛ́, Jàrakɛ y'á hákiliya il refusait, Jarakɛ l'a raisonné
hàlaki→̌→ 52vt. Source : Ar. halaka 'périr'.
vt. 1 • détruire, corrompre. nàgasi, cì, sókari, fágon.
2 • diminuer (physiquement et moralement).dɔ́gɔya, jìgin, láfiɲɛ, nɔ̀gɔya, táanpo. ásuma y'á hàlaki, dígi kɛ́ra à lá kósɛbɛ ! le feu l'a mis bien mal en point, il a beaucoup souffert!
n. dégradation, destruction.
hàlakibaatɔ( détruire *agent occasionnel *statif )
n. personne dégradée (par nécessairement vicieuse).bànnyɛrɛla.
hàlala→̌ Source : ar: halal = possession légitime.
adj. 1 • légitime. yɛ̀rɛwolo.
2 • authentique, vrai de vrai. jɔ́njɔn, kɛ́nɛ, làkika, yɛ̀rɛyɛ̀rɛ. bámana hàlala tɛ́ nìn yé ce n'est pas un vrai bambara
hàlala→̌→ 13 Source : ar: halal = possession légitime.
n. 1 • propriété légitime. nìn móbili yé nê hàlala yé cette automobile m'appartient
2 • descendant légitime.
hàlalaya( légitime *abstractif )
n. légitimité.
vi. être arrogant, mépriser l'autorité.
háli→̌ hàáli.Source : Ar. haali 'exact'.
adv. très, tout à fait. hàáli lá très, très fortementń sɛ̀gɛnna hàáli ! je suis très fatigué !
prt. 1 • même. hálì bì, háli bì toujours, même maintenant, encore maintenanthálì ní ... même si , bien que ,
2 • au point que. à mán kɛ́nɛ, hálì à tɛ́ sé kà táama il est malade au point de ne pas pouvoir marcher
vi. être arrogant, mépriser l'autorité.
Halibu→̌ Voir entrée principale : Fàlibo.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Halifa→̌
n.prop. NOM.M (nom masculin).
hálila→̌
adv. très, très fort. hàáli, kójugu, kɔ́likɔli, lɔ́bɔlɔbɔ, ndére, yɛ́gɛbɛ.
adv. jusque là, jusqu'à présent, jusqu'à ce moment, encore actuellement, toujours. ábada, bádaa, bìlen, kádawu, kɔ́tɛɛ, túgun.
prt. 1 • même. hálì bì, háli bì toujours, même maintenant, encore maintenanthálì ní ... même si , bien que ,
2 • au point que. à mán kɛ́nɛ, hálì à tɛ́ sé kà táama il est malade au point de ne pas pouvoir marcher
Hámà→̌
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Hámàdi→̌ Hámàdu; Hàmídu; Hàmadí.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Hàmadí→̌ Hámàdi.Hámàdu; Hàmídu.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Hámàdu→̌ Hámàdi.Hàmídu; Hàmadí.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Hámdàlayi→̌ Hámudàlay.
n.prop. 1 • TOP (quartier à Bamako). (в Бамако).
2 • Hamdallaye (la capitale de l'Empire peule de Macina).
hámi→̌→ 109 Source : ar: hamm = anxiété, souci.
n. 1 • souci. háminanko, hámina, káran, kùnkan.
2 • chagrin. dùsukasi.
3 • désir, rêve.
vi. 1 • avoir du chagrin. à hámina à fà sàya lá elle a eu beaucoup de chagrin à la mort de son père
2 • porter envie. à bɛ́ hámi sìnamuso nɔ̀ fɛ̀ elle a envie d'une coépouse
Hàmídu→̌ Hámàdi.Hámàdu; Hàmadí.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
hàmihami→̌vi. hìmihimi; tìmitimi; kìmikimi.
vi. être très ému. hìmihimi, tìmitimi.
hàmihami→̌ hìmihimi.kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.
n. émotion profonde (jusqu'à devenir maladroit) origines diverses : grande joie ... visite inopinée d'un grand personnage ...
hàmihami→̌vi. hìmihimi.kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.
vi. être très ému.
hàmihami→̌vi. tìmitimi.kìmikimi; tìmatima.
vi. être très ému (joie, gourmandise, cupidité, visite imprévue d'un grand personnage ...)
hámina( souci *mental1 )
n. souci. háminanko, hámi, káran, kùnkan.
háminako( souci [ souci *mental1 ] affaire ) háminanko.háminako.
n. 1 • souci.
2 • désir.
háminanko( souci [ souci *mental1 ] affaire ) háminako.
n. 1 • souci. hámina, hámi, káran, kùnkan.
2 • désir.
n. encens esp, résine odorante employée comme parfum.
Hámudàlay→̌ Voir entrée principale : Hámdàlayi.
n.prop. 1 • TOP (quartier à Bamako). (в Бамако).
2 • Hamdallaye (la capitale de l'Empire peule de Macina).
intj. reproche (de menace, d'insistance). í kàna bɔ́ yàn bìlen hán ! ne mets plus les pieds ici hein !
handibali→̌ Voir entrée principale : handiboli.
n. handiboli. hand-ball. Denmisɛnw ye ɲɔgɔndan kɛ farikoloɲɛnajɛ suguya 7 la : Atiletisimu, n'o ye boli ni panniw ye, bololantolafili min bɛ wele basikɛti, musontolatan min bɛ kɛ soba dɔ kɔnɔ, karate, tayikɔndo (o ye karate suguya dɔ ye), cɛmanninw ka handiboli, an'u ka woleboli (olu ye bololantolafili suguya dɔw ye). (Kibaru 552, 2018) ETRG.FRA.
handiboli→̌
n. handibali. hand-ball. Denmisɛnw ye ɲɔgɔndan kɛ farikoloɲɛnajɛ suguya 7 la : Atiletisimu, n'o ye boli ni panniw ye, bololantolafili min bɛ wele basikɛti, musontolatan min bɛ kɛ soba dɔ kɔnɔ, karate, tayikɔndo (o ye karate suguya dɔ ye), cɛmanninw ka handiboli, an'u ka woleboli (olu ye bololantolafili suguya dɔw ye). (Kibaru 552, 2018) ETRG.FRA.
Hanpate→̌
n.prop. NOM.ETRG, Hampaté (Amadou Hampâté Ba).
hàrabaharaba→̌→ 1 hàrakaharaka.
n. affolement, précipitation, hâte.
hàrabaharaba→̌vt. hàrakaharaka.
vt. bâcler, faire à la hâte. bàlakabalaka, bàlaka, gàlabagalaba, gòlokogoloko, nkàsaki, súgubasuguba.
hàrabaharaba→̌ hàrakaharaka.
adv. précipitamment, à la hâte. búluki, búlukutu, sóo, ŋánamatan.
adv.p. précipitamment, à la hâte. bàlakabalaka.
n. Harratine, maure noir, esclave maure.
hàradanɛ→̌ Voir entrée principale : háradanɛ.
n. Harratine, maure noir, esclave maure.
hàrakaharaka→̌ Voir entrée principale : hàrabaharaba.
n. affolement, précipitation, hâte.
hàrakaharaka→̌vt. Voir entrée principale : hàrabaharaba.
vt. bâcler, faire à la hâte.
hàrakaharaka→̌ Voir entrée principale : hàrabaharaba.
adv. précipitamment, à la hâte.
hàraki→̌ Source : ar: harik = qui se refuse à faire ou à rendre ce qu'il doit.
n. grand tricheur.
n. grand menteur.
hàramaya( grand.menteur *abstractif )
n. mensonge, tricherie, malhonnêteté. fàniya, nkàlontigɛ, nkàlon, pòro, wúya, kàro. kà hàramaya kɛ́ mentir effrontément
hàramu→̌→ 14→n : 4vt. Source : ar : haram = interdit.
vt. 1 • interdire (considérer comme défendu, illicite, nuisible).bàli, hàramuya, kɔ́n, látɔ̀n.
2 • renoncer à (par motif religieux ...) sìlamɛ bɛ́ lɛ̀ hàramu les musulmans ne mangent pas de porcń'á yé kó dɔ́ kɛ́ í lá, cɛ̀ bɛ́ sé k'à mùso hàramu si sa femme lui a manqué gravement, le mari peut la laisser de côté
3 • détester. à hàramula màa bɛ́ɛ fɛ̀ il est détesté de tous
n. interdit, interdiction. dùmu, sítɛnɛ, tɛ̀nɛ, dákurunkan, tɔ̀n.
hàramukɛla( interdit faire *agent permanent )
n. impie. í kàna ɲágali í dén hàramukɛla lá ne te réjouis pas de fils impies (Si 16,1)
hàramuya( interdire *abstractif ) vt.
vt. 1 • interdire (considérer comme défendu, illicite, nuisible).bàli, hàramu, kɔ́n, látɔ̀n.
2 • renoncer à (par motif religieux ...) ù yé sònyalikɛla gòsi fɔ́ à yé sònyali hàramuya ils ont battu le voleur au point qu'il a renoncé à volerń'í má séli, ń b'í hàramuya ! si tu ne te fais pas musulman, je ne fraie plus avec toi !
Haribomo→̌
n.prop. TOP, Haribomo (nom de lieu).
n. haricot vert. A bɛ waati jan bɔ, nakɔlafɛnw bɛ bɔ Marɔku, Ɛsipaɲi ani ltali ka don Mali kɔnɔ. Kɔmitɛrɛ, jaba, karɔti, tamati, layi, puwanfɔrɔn ani harikowɛri b'o la. (Kibaru 548, 2017) ETRG.FRA.
Harisi→̌
n. Horus (dieu de ciel, guerre et chasse en Ancien Égypte).
Hásana→̌
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Hásàna→̌ Hásànatu.
n.prop. NOM.F (nom féminin).
Hásànatu→̌ Voir entrée principale : Hásàna.
n.prop. NOM.F (nom féminin).
Háshìm→̌ Hásimù.Ásì; Hásì.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Hasi→̌
n.prop. NOM.
Hásì→̌ Hásimù.Ásì; Háshìm.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
hásidi→̌→ 2 hásigi. Ar. xa:sid 'envieux'
n. 1 • jaloux. kèleyabagatɔ, kɔ́niyabaga, ɲɛ́ba, ɲɛ́kunanci, ɲɛ́ngonci, ɲɛ́ngo.
2 • méchant. ɲɛ́go.
hásidiya( jaloux *abstractif )
n. 1 • jalousie. dénjuguya, kèleya, kɔ́niya, ɲɛ́baya, ɲɛ́kunaya, ɲɛ́makɔniya, ɲɛ́ngoya.
2 • méchanceté.
hásigi→̌ hásidi.hásigi. Ar. xa:sid 'envieux'
n. 1 • jaloux.
2 • méchant. ɲɛ́go.
Hásimù→̌ Ásì; Hásì; Háshìm.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
hàtayi→̌ àtayi.Source : Ar. mauritanien 'at-ta:y.
n. thé mauritanien.
hátɛ→̌→ 18 háatɛ; háati. ar: bil-haqq = idem
intj. assurément, parfait ! kójugu.
Hatisepisuti→̌
n.prop. NOM.ETRG, Hatchepsout (une reine de l'Ancienne Égypte).
n.prop. NOM.F (nom féminin).
háwuja→̌→ 2 Source : ar: ahwaga = presser qn par le besoin = jà (mêmes expressions).
n. bouleversé. né háwuja wúlila né háwuja tàra j'ai été complètement bouleversé, très troublé, affolé
vi. être bouleversé.
háwula→̌ háwulɛ.Source : Ar. halwa 'sucrerie'.
n. gourmandise (un mot peu connu).
háwulabatɔya( gourmandise *augmentatif *statif *abstractif ) háwulɛbatɔya.
n. gloutonnerie. nùgumaya, wùluɲimimyɛ.
háwulabaya( gourmandise *augmentatif *abstractif ) háwulɛbaya.
n. voracité.
háwulɛ→̌ háwula. Ar. halwa 'sucrerie'
n. gourmandise (un mot peu connu).háwulɛya, kɔ́nɔfaralenya, mìyɛ, nègemafɛn, nùgu, sɔ̀njuguya.
háwulɛba( gourmandise *augmentatif )
n. gourmand (un mot peu connu).dálamisɛn, dúmuniden, dúmunimɔgɔ, náamiden, námin, nùgumaba.
háwulɛbatɔya( gourmandise *augmentatif *statif *abstractif ) Voir entrée principale : háwulabatɔya.
n. gloutonnerie.
háwulɛbaya( gourmandise *augmentatif *abstractif ) Voir entrée principale : háwulabaya.
n. voracité.
háwulɛya( gourmandise *abstractif )
n. gourmandise (un mot peu connu).háwulɛ, kɔ́nɔfaralenya, mìyɛ, nègemafɛn, nùgu, sɔ̀njuguya.
n. haoussa (ethnie).
háwusabɔrɔ( haoussa sac )
n. blague à coulisse.
háwusakala( haoussa tige )
n. canne à sucre, Sorghum officinarum. tímin-kàla, ɲímikala. Catégorie : gram. tímikala, mánkala.
háwusatɛrɛn( haoussa train ) háwusatrɛn. Source : train.
n. à pied.
háwusatrɛn( haoussa train ) háwusatɛrɛn.háwusatrɛn. Source : train.
n. à pied.
háya→̌→ 184 Source : Ar. ʔa:ya 'signe; verset coranique'.
n. verset coranique.
1.1 • n.
1.2 • n. incantation coranique.
2 • n. protection magique. háya dɔ́ b'á bólo, ń'á y'ó kɛ́, màa sí t'á sɔ̀rɔ bòli lá il a une formule magique, s'il la prononce, personne ne l'attrape à la course
Haydara→̌ Háyidara. (Ils sont considérés comme des descendants du Prophète Muhammad - Sharifs.) Marabouts. Pas d'interdiction de totem (tana) ni de mariage.
n.prop. NOM.CL.
háyibu→̌vt.
vt. dénigrer. búruja, fɛ́gɛnya, látiɲɛ, màfiyɛn, màfíyɛnya, nɔ́gɔ, sɔ́rɔkɔ, tɛ́rɛmɛ.
háyida→̌ Source : ar: hayda = menstruation.
n. menstrue. fàrida. à mùso tɛ̀mɛna háyida kàn sa femme est à la ménopause
Háyidara→̌ Haydara.(Ils sont considérés comme des descendants du Prophète Muhammad - Sharifs.) Marabouts. Pas d'interdiction de totem (tana) ni de mariage.
n.prop. NOM.CL.
Hayile→̌
n.prop. Haïlé (Haïlé Selassié, empereur d'Éthiopie, 1930-1974).
intj. holà, hé!, ho! héyi, hóyi, ɛ̀hɛ́.
v. être stupéfait.
vi. 1 • avoir des hoquets (dans l'eau).
2 • être éberlué, perdre contenance.
v. être stupéfait.
vi. 1 • avoir des hoquets (dans l'eau).
2 • être éberlué, perdre contenance.
hée→̌→ 157 Voir entrée principale : hé.
intj. holà, hé!, ho!
hɛ̀ɛ́→̌→ 5 Voir entrée principale : ɛ̀hɛ́.
intj. ohé, holà (interjection servant à interpeller quelqu'un).
hɛ́ɛra→̌ hɛ́rɛ.hɛ́ra; hɛ́ɛrɛ; hɛ́ɛra.
n. paix.
1 • bonheur. dàamu, nɛ́ɛma, káyira. Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !
2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.
3 • richesse (le bien matériel).bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo. kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse
hɛ́ɛrɛ→̌→ 67 hɛ́rɛ.hɛ́ra; hɛ́ɛra.
n. paix.
1 • bonheur. dàamu, nɛ́ɛma, káyira. Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !
2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.
3 • richesse (le bien matériel).bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo. kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse
vi. haleter (d'un chien). wùlu bɛ́ háha le chien est haletant
hɛkisasilini→̌→n.prop : 1
n.prop. Hexacycline. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.
vi. être arrogant, mépriser l'autorité. káfa, yàada.
v. 1 • respirer pleins poumons, respirer à pleins poumons (et sans complexe).
2 • avaler goulûment (sans se préoccuper des conséquences).
helikɔputɛri→̌
n. hélicoptère. élikɔputɛri. Sɔrɔdasi ninnu dɛmɛna ni kɛlɛkɛpankurunw ye: Awiyɔndonsow ani helikɔputɛriw. (Kibaru 497, 2013) ETRG.FRA.
hélikɔputɛri→̌ élikɔputɛri.Source : Fr. hélicoptère.
n. hélicoptère.
intj. hein, ah (marque de surprise).ìhí.
hepatiti→̌
n. hépatite. bángira. Hadamaden nugusira ɲɛdɔndɔgɔtɔrɔw bolo, biɲɛdimi ye suguya naani ye. U bɛ wele tubabukan na hepatiti A, hepatiti B, hepatiti C ani hepatiti E. (Kibaru 480, 2012) ETRG.FRA.bíɲɛdimi.
hɛ́ra→̌→ 60 hɛ́rɛ.hɛ́ɛrɛ; hɛ́ɛra.
n. paix.
1 • bonheur. dàamu, nɛ́ɛma, káyira. Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !
2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.
3 • richesse (le bien matériel).bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo. kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse
hɛ́rɛ→̌→ 239 hɛ́ra; hɛ́ɛrɛ; hɛ́ɛra.
n. paix. làfiya.
1 • bonheur. dàamu, nɛ́ɛma, káyira. Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !
2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.
3 • richesse (le bien matériel).bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo. kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse
Hɛrɛmakɔnɔ→̌→n.prop : 1
n.prop. TOP, Heremakono (village, cercle de Kati).
hɛrɛsi
n. herse. ɛ́rɛsi. n'a fòra masin, a suguya ka ca, i n'a fò: sari, saribilennin, hèrèsi, dannikèmasin, furakèli pònpe, jisama pònpe, malogosimasin walima tarakitèri. (Kinaru n°7, 1972) ETRG.FRA.
hɛrɛsi
v. herser. yàa, ɲáriɲari. n' i ye pepiɲɛri hakɛ sɔrɔ, i b'o labure k'a hɛrɛsi, ka malosi ani angɛrɛ finman dɔɔnin seri a la (Jɛkabaara n°72, 1991) ETRG.FRA.
hɛribikili→̌→n.prop : 1
n.prop. Herbikill, désherbant. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.
hɛripɛsi→̌
n. herpès. ɛripɛsi. Kurukurubana min bɛ mɔgɔ dogoyɔrɔw minɛ, o kasaara ka bon kosɛbɛ. Tubabukan na, a bɛ wele « Hɛripɛsi zenitali ». (Kibaru 525, 2015) ETRG.FRA. kùrukurubana, súfɛfarigan.
intj. 1 • holà (appel).hé, hóyi, ɛ̀hɛ́.
2 • hé ! (incitation au travail).
Hi→̌
n.prop. NOM.ETRG, He (Zheng He, explorateur chinois de 14-15 siècles).
n. mendicité. gàribuya, sárakaminɛ.
hidorozɛni→̌ Voir entrée principale : idɔrɔzɛni.
n. hydrogène, d'hydrogène. didɔrɔzɛni; idɔrɔzɛni. Aw bɛ kinda ko ni safinɛ ni jisuma ye min bɛ wele ko pirɔkisidi didɔrɔzɛni (peroxyde d’hydrogène). (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) An kan bɛ fiziki ni simi min ma, o dɔnniyatigiw y'a jira ko hidorozɛni bɛ fɛnw sama ka nɔrɔ a yɛrɛ la i n'a fɔ nɛgɛtalan bɛ baara kɛ cogo min na.(Kibaru 487, 2012) ETRG.FRA.
hídorozɛni→̌ ídorozɛni.ídɔrɔzɛni; dídɔrɔzɛni; hídorozɛni. Fr. hydrogène
n. hydrogène.
híhàn→̌vi.
vi. 1 • respirer bruyamment.
2 • braire. góntan.
adv. très loin, longtemps. kɔ́sɔkɔsɔ, sɔ́gɔsɔgɔ, fúruru.
híinɛ→̌ hínɛ.híinɛ. Ar. hanna
n. 1 • pitié, compassion. mínsin, màhinɛ, tìn, ɲígila, màkari. fàantan hínɛ dònna à lá il a eu pitié du pauvre
2 • satisfaction, plaisir. bólofa, mɔ́nɛbɔ, mɔ́nɛ, nímisiwasa, sàhaba, séwa, wàsadon, wàsa, díyanye, díya, nídungɔ, ɲàɲa. né hínɛ fára je suis très satisfait
vi. avoir pitié. à hínɛna fàantan ná il a eu compassion du pauvre
hìjabu→̌→ 1 Source : ar: hijab = charme, talisman protecteur.
n. 1 • protection divine.
2 • bénédiction.
híji→̌→ 31 Source : ar: hagg = id.
n. pèlerinage.
vi. faire le pèlerinage.
híjibu→̌→ 3 Source : ar: ag-guz = id.
n. chapitre du Coran.
híjiden( pèlerinage enfant )
n. pèlerin. làáji.
híjilataa( pèlerinage à aller )
n. hajj, pèlerinage à La Mecque.
n. hégire.
vi. faire hégire (mot coranique).
Hilari→̌
n.prop. NOM.ETRG, Hillary (Hillary Clinton, secrétaire d'État des États-Unis, 2009-2013).
hímihimi→̌
v. se saturer.
vi. (jusqu'à l'excès).
hìmihimi→̌vi. hàmihami.tìmitimi; kìmikimi.
vi. être très ému.
hìmihimi→̌ kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.
n. émotion profonde (jusqu'à devenir maladroit) origines diverses : grande joie ... visite inopinée d'un grand personnage ...
hìmihimi→̌vi. kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.
vi. être très ému. hàmihami, tìmitimi.
n.prop. TOP, Inde.
hínɛ→̌→ 112 híinɛ. Ar. hanna
n. 1 • pitié, compassion. kìnikini, mínsin, màhinɛ, tìn, ɲígila, màkari. fàantan hínɛ dònna à lá il a eu pitié du pauvre
2 • satisfaction, plaisir. bólofa, mɔ́nɛbɔ, mɔ́nɛ, nímisiwasa, sàhaba, séwa, wàsadon, wàsa, díyanye, díya, nídungɔ, ɲàɲa. né hínɛ fára je suis très satisfait
vi. avoir pitié. láhinɛ, màkári, màɲúman. à hínɛna fàantan ná il a eu compassion du pauvre
vt. plaire, satisfaire parfaitement. kànu, láhinɛ, màndíya. ò yɔ́rɔ yé ù hínɛ l'endroit leur a plu
hínɛbaatɔ( pitié *agent occasionnel *statif )
adj. miséricordieux.
hínɛbaatɔ( pitié *agent occasionnel *statif )
n. miséricordieux. hínɛnci, màkaribaa, màkarinci.
hínɛbali( avoir.pitié PTCP.NEG )
ptcp. sans pitié.
hínɛbaliya( sans.pitié [ avoir.pitié PTCP.NEG ] *abstractif )
n. manque de coeur.
hínɛma( pitié *comme de )
adj. intéressant, agréable.
hínɛnci( pitié *agent excessif )
n. miséricordieux, compatissant. hínɛbaatɔ, màkaribaa, màkarinci. hínɛnci tɛ́ bán màa ná on trouve toujours qqn de compatissant
hínɛnciya( miséricordieux [ pitié *agent excessif ] *abstractif )
n. grande compassion.
v. hennir.
vi. 1 •
2 • crier de joie. dénmisɛnninw hìnhinna kà bàba kùnbɛ́n les petits enfants ont crié de joie en allant à la rencontre du papa
Hípodɔrɔmu→̌→n.prop : 1 Ípidɔrɔmu.
n.prop. TOP, Hippodrome (un quartier de la Commune 2 de Bamako).
hírii→̌
adv. attaque éclair.
Hisɛni→̌
n.prop. Hissène (Hissène Habré, président du Tchad, 1982-1990).
n.prop. NOM.ETRG, Hitler (Führer du Reich allemand, 1924-1945).
intj. ho, ah ça!, ça alors!
intj. hum (exprime un doute ou une pensée non-explicitée).hùn, ḿm.
adv. surprise pénible. hóku kɔ́rɔ yé : kó(júgu) dɔ́ kɛ́ra
n. brouhaha, grand bruit.
adv. surprise pénible. hóku kɔ́rɔ yé : kó(júgu) dɔ́ kɛ́ra
adv. surprise pénible. hóku kɔ́rɔ yé : kó(júgu) dɔ́ kɛ́ra
Holandi→̌ Voir entrée principale : Olandi.
n.prop. TOP, Pays-Bas (pays).
Holandi→̌
n.prop. NOM.ETRG, Hollande (François Hollande, président de la France, 2012-2017).
vi. prends! (prendre ce qu'on présente (de main à main); ne s'emploie qu'en impératif et en subjonctif).mɔ́n. hɔ́n! í kà hɔ́n! prends! hɔ́n à lá! prends! prends-en!
Honbori→̌ Voir entrée principale : Hɔnbori.
n.prop. TOP, Hombori (une ville, commune et montagnes dans le cercle de Douentza).
n.prop. TOP, Hombori (une ville, commune et montagnes dans le cercle de Douentza).
n.prop. TOP, Hongrie (pays).
Hɔ̀ngiri→̌ Voir entrée principale : Hòngiri.
n.prop. TOP, Hongrie (pays).
Honomu→̌
n.prop. NOM.CL.
Horo→̌
n.prop. TOP, Horo (nom de lieu).
hɔ́rɔn→̌→ 33 Source : ar: hurr = id.
adj. 1 • libre (opposé à l'esclave : jɔ̀n).
2 • personne honnête.
hɔ́rɔn→̌→ 137 Source : Ar. ḥurr.
n. 1 • homme libre, personne libre (opposé à l'esclave, jɔ̀n, et aux gens de caste, ɲàmakala).bɔ́kolotigi, yɛ̀rɛmahɔrɔn, yɛ̀rɛ-yé-yɛ̀rɛ-bólo.
2 • personne honnête.
hɔ́rɔnkolon( libre usagé )
adj. vaurien. bìlakojugu, dénbo, nàntan.
hɔ́rɔnkolon( libre usagé )
n. vaurien. bàkɔrɔnku, bátaraden, bátaramɔgɔ, bìlakojugu, dángaden, dénbo, dénsu, dùsukasimɔgɔ, fágonbaatɔ, fùgari, jíkankooro, kɔ̀nɔku, lágabo, lágasa, nàntan, pànparanba, sárakaden, sárakajugu, sárakamurukuru, sárakamɔgɔ, sɔ̀nkolon, ɲàmankolon.
hɔ́rɔnya( libre *abstractif )
n. 1 • liberté, indépendance. libɛrite, yɛ̀rɛmahɔrɔnya.
2 • noblesse.
3 • honnêteté, loyauté.
hɔ́rɔnya( libre *abstractif ) vt.
vt. 1 • libérer. bìla, kánhɔrɔnya, lábìla, láfoni, látila, tíla.
2 • devenir honnête.
hɔ́rɔnyabaa( libérer [ libre *abstractif ] *agent occasionnel ) Voir entrée principale : hɔ́rɔnyabaga.
n. libérateur.
hɔ́rɔnyabaga( libérer [ libre *abstractif ] *agent occasionnel ) hɔ́rɔnyabaa.
n. libérateur. kùnmabɔbaga.
Hɔrɔyaso→̌
n.prop. TOP, Freetown (nom de lieu). Firitɔn, Firiton.
hɔtikuru→̌
n. haute cour. Kiiritigɛsoba wɛrɛ min bɛ yen, o ɲɛsinnen bɛ peresidan ni minisiriw ma. O bɛ wele tubabukan na hɔtikuru dezusitisi. (Kibaru 522, 2015) ETRG.FRA.
Hotu Wolita→̌ Ɔtiwɔlita.Otiwolita; Ɔtiwɔluta; Walita Sandɔ.
n.prop. TOP, Haute-Volta (ancien nom de pays - Burkina Faso).
intj. holà (d'une apparition brusque et inopportune).héyi, hé, ɛ̀hɛ́.
Hufuwɛti→̌ Hufuyɛti.Hufuyeti; Ufuwɛti; Huyɛti.
n.prop. NOM.ETRG, Houphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).
Hufuyeti→̌ Hufuyɛti.Hufuwɛti; Ufuwɛti; Huyɛti.
n.prop. NOM.ETRG, Houphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).
Hufuyɛti→̌ Hufuyeti; Hufuwɛti; Ufuwɛti; Huyɛti.
n.prop. NOM.ETRG, Houphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).
húja→̌
n. prétexte.
húkumu→̌→ 244 Source : (ar: hụkm 'autorité, gouvernement, pouvoir').
n. 1 • autorité, égide. kùntigiya, ɲɛ́mɔgɔya.
3 • contexte.
Húmun→̌
n.prop. NOM.F (nom féminin).
Hun→̌
n. Hun (un ancien peuple nomade originaire de l’Asie centrale).
intj. 1 • hein!, quoi !
2 • hum (marque de doute).hm, ḿm.
Huseni→̌ Fùséni.Fùséyini; Huseyini; Useyni; Àlusénì.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
Huseyini→̌ Fùséni.Fùséyini; Huseni; Useyni; Àlusénì.
n.prop. NOM.M (nom masculin).
intj. aïe. háayì, súu, wáyì, wóoyì.
huwisiye→̌
n. huissier. ísiye. - Huwisiyew: U bɛ welelisɛbɛnw (kɔnwokasiyɔn walima kɔmikasɔn) dilan ani ka taa u di.(Kibaru 523, 2015) ETRG.FRA.
Huyɛti→̌ Hufuyɛti.Hufuyeti; Hufuwɛti; Ufuwɛti.
n.prop. NOM.ETRG, Houphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).
húyu→̌
n. geignement (d'un chien, cris de douleur).
hùyu→̌
n. clameur, cris, cris de joie. kàsi, kúlo, wɔ̀yɔ, fárifari.